Budżet partycypacyjny lub inaczej budżet obywatelski, to coraz częstszy sposób na aktywizację mieszkańców jednostek samorządu terytorialnego. Za sprawą ostatnich wyborów samorządowych, jego popularność jeszcze bardziej wzrosła.

Budżet obywatelski to mechanizm umożliwiający mieszkańcom włączenie się w proces zarządzania miastem poprzez współdecydowanie o wydatkach części pieniędzy z budżetu. Umożliwia on decydowanie o kierunkach rozwoju lokalnych społeczności. Dzięki niemu rządzący mogą poznać najistotniejsze potrzeby ludności, pozwala on także wspomagać proces integracji społeczności lokalnej oraz może pomóc podnieść poziom społecznego zaufania do lokalnych władz.

Po raz pierwszy na świecie  takie rozwiązanie wypróbowano w brazylijskim Porto Alegre w 1989 r. Po ponad 20 latach, dokładnie w 2011 r., budżet ten zawitał do Polski, a konkretnie do Sopotu. Od tego czasu jest coraz chętniej wykorzystywanym narzędziem w komunikacji władzy z mieszkańcami, wpływającym na przejrzystość i celowość wydatkowania pieniędzy publicznych.

Budżet partycypacyjny nie jest uregulowany w żadnym przepisie prawnym, nie ma zatem charakteru obligatoryjnego dla jednostek samorządu terytorialnego, a jego wysokość jest uzależniona od intencji danej jednostki. Jest to rozwiązanie służące głównie mieszkańcom gmin miejskich, miast na prawach powiatu oraz dzielnic/osiedli. Po konsultacjach mieszkańców z radnymi, prezydentem, burmistrzem lub wójtem, głosowane są odpowiednie zapisy w planie budżetu na dany rok. Po wypracowanym planie działania, mieszkańcy zgłaszają swoje pomysły na konkretne zadania, po czym w specjalnie przygotowanej ankiecie na warunkach określonych w danej gminie, dokonuje się wyboru zadania lub kilku zadań ze środków specjalnie na ten cel przeznaczonych.

Budżet partycypacyjny funkcjonuje na podobnych zasadach jak przewidziany dla gmin wiejskich fundusz sołecki, wprowadzony do porządku prawnego ustawą z dnia 20 marca 2009 r. Obecne regulacje znajdują się w ustawie o funduszu sołeckim z dnia 21 lutego 2014 r. Wysokość środków przypadających na dane sołectwo oblicza się według podanego w ustawie wzoru, który jest uzależniony od liczby mieszkańców i specjalnie obliczonej kwoty bazowej.

Jak twierdzą teoretycy i praktycy zajmujący się samorządem terytorialnym, specjalna regulacja ustawowa budżetu partycypacyjnego nie jest konieczna, gdyż przykłady dobrych praktyk zachęcają inne ośrodki do ich organizowania, a sama koncepcja stanowi formę swoistej “umowy społecznej” pomiędzy mieszkańcami a władzą.